Κατάθλιψη: Μια πανανθρώπινη εμπειρία

Γράφει ο Κωνσταντίνος Ρόκκας, Χειρούργος Ουρολόγος-Ανδρολόγος*

Από έρευνες που έχουν γίνει υπολογίζεται ότι σε μια δεδομένη χρονική στιγμή 5% του πληθυσμού εμφανίζει συμπτώματα κατάθλιψης, ενώ κατά την διάρκεια ενός έτους 10% του πληθυσμού θα εμφανίσει συμπτώματα κατάθλιψης. Κατά την διάρκεια της ζωής 20% των γυναικών και 12% των ανδρών εμφανίζουν συμπτώματα συμβατά με κατάθλιψη. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα νούμερα αυτά περιλαμβάνουν όλες τις μορφές κατάθλιψης.

Η λέξη κατάθλιψη έχει πολλές διαφορετικές σημασίες, ανάλογα με την περίσταση που την χρησιμοποιούμε κάθε φορά. Προσοχή χρειάζεται η περίπτωση του κλινικού συνδρόμου, η αντιμετώπιση του οποίου απαιτεί άμεση θεραπεία.

Στην καθομιλουμένη όταν λέμε ότι «σήμερα έχω κατάθλιψη», «είμαι μελαγχολικός», «νιώθω λυπημένος», «δεν είμαι στα κέφια μου», «αυτός ο άνθρωπος μου ρίχνει τη διάθεση» ή «νιώθω μελαγχολικά», στην ουσία αναφερόμαστε σε μια κατάσταση που σχετίζεται με την διάθεσή μας. Η διάθεση είναι ένα συναίσθημα και ως εκ τούτου ο κατάλληλος γραμματικός όρος για την ακριβή περιγραφή του είναι το ρήμα «νιώθω». Η διάθεσή μας είναι καταθλιπτική ή μελαγχολική όταν είμαστε λυπημένοι για κάτι. Το αντίθετό της είναι η χαρά. Ωστόσο τις περισσότερες φορές δεν νιώθουμε ούτε το ένα ούτε το άλλο, αλλά μάλλον είμαστε σε μια ουδέτερη κατάσταση. Μπορούμε λοιπόν να δούμε ότι υπάρχει μια κλίμακα διαβάθμισης που στο ένα άκρο έχει την χαρά και στο άλλο την λύπη. Όσο πιο κοντά βρισκόμαστε προς την τελευταία τόσο πιο στεναχωρημένοι νιώθουμε, τόσο πιο μελαγχολικά και καταθλιπτικά αισθανόμαστε.

Η κατάθλιψη, όπως χρησιμοποιούμε τον όρο καθημερινά είναι μια πανανθρώπινη εμπειρία. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην έχει βιώσει την συναισθηματική αυτή εμπειρία, αν και ποικίλει ο βαθμός εξωτερίκευσης, ο βαθμός δηλαδή στον οποίο ο καθένας μας αισθάνεται άνετα να εκδηλώσει την πραγματική μελαγχολική του διάθεση. Η χαρακτηριστική φράση που όλοι μας έχουμε κατά καιρούς πει «δεν έχω τίποτα, κάτι έχω απλά στο μυαλό μου», σαν απάντηση στην κλασσική ερώτηση «έχεις κάτι», φανερώνει την αυτόματη άρνηση εκδήλωσης των πραγματικών συναισθημάτων. Φαίνεται να υπάρχει μια εγγεγραμμένη αόρατη διαταγή να είμαστε καλά και να φαινόμαστε καλύτερα και οποιαδήποτε παρέκκλιση από την ορθή πορεία να εκλαμβάνεται ως στοιχείο διαφοροποίησης του ανθρώπου που το δηλώνει ή το δείχνει. Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι μια ελαφρού τύπου υποκρισία ή ευγενέστερα τεθείσα, μια ασύνειδη τάση ωραιοποίησης του ψυχικού μας κόσμου, η οποία σταδιακά και με μαθηματική ακρίβεια «εκπαιδεύει» τον άνθρωπο στην εσωτερίκευση του πόνου και την εκδήλωση μόνο των θετικών συναισθημάτων και κυρίως στην μοναχική προσπάθεια επίλυσης των όποιων προβλημάτων.

Αρχικά πρέπει να ειπωθεί ότι δεν υπάρχει ένας και μοναδικός λόγος που να εξηγεί την διαταραχή αυτή. Έρευνες έχουν επισημάνει πολλούς παράγοντες που φαίνεται να συμβάλλουν σε διαφορετικό βαθμό στην εκδήλωση της διαταραχής. Η καταθλιπτική διαταραχή μπορεί να ερμηνευτεί ως το τελικό κοινό αποτέλεσμα μιας ποικιλίας παραγόντων που δρουν πάνω στην ιδιοσυστασία κάθε ατόμου και στο συγκεκριμένο κοινωνικό του πλαίσιο. Κάτω από αυτό το πρίσμα, τα γενεσιουργά αίτια, είτε μιλάμε για βιολογικά ή για ψυχοκοινωνικά, μάλλον αλληλοσυμπληρώνονται.

Παρακάτω αναφέρονται μερικοί από τους παράγοντες που φαίνεται να συμβάλλουν στην εμφάνιση κατάθλιψης:

Γενετικοί παράγοντες
Ο κίνδυνος να πάθει κανείς κατάθλιψη, είναι αυξημένος όταν έχει κοντινούς συγγενείς που πάσχουν από καταθλιπτική διαταραχή. Υπάρχει δηλαδή γενετική επιβάρυνση που σημαίνει ότι ορισμένοι γενετικοί παράγοντες που κληρονομούνται λειτουργούν επιβαρυντικά ως προς την εκδήλωση της νόσου. Για παράδειγμα, παιδί που ένας γονέας είναι καταθλιπτικός, έχει 10% έως 13% μεγαλύτερες πιθανότητες να εμφανίσει κατάθλιψη. Σε περιπτώσεις διδύμων η πιθανότητα αυτή είναι πολύ μεγαλύτερη. Εάν το ένα έχει κατάθλιψη τότε η πιθανότητα του άλλου να εμφανίσει επίσης κατάθλιψη φτάνει το 70%.Αξίζει να σημειωθεί ότι, παρά τον αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης κατάθλιψης λόγω κληρονομικότητας, πολλοί άνθρωποι με οικογενειακό ιστορικό κατάθλιψης δεν εμφάνισαν ποτέ αυτή τη διαταραχή, ακόμα και κάτω από δύσκολες καταστάσεις. Επίσης πολλοί άνθρωποι που υποφέρουν από τη νόσο δεν είχαν θετικό οικογενειακό ιστορικό.

Το περισσότερο παραδεκτό μοντέλο για την γενετική επίδραση στην κατάθλιψη θεωρεί ότι διάφορα γονίδια εμπλέκονται στην μεταβίβαση χαρακτηριστικών (π.χ. χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, βιολογικών χαρακτηριστικών κ.λπ.) που αυξάνουν την προδιάθεση του ατόμου να πάθει κατάθλιψη. Δηλαδή, ένα άτομο που έχει κληρονομήσει αυτά τα χαρακτηριστικά είναι κατά κάποιο τρόπο ευάλωτο ως προς την εκδήλωση καταθλιπτικών συμπτωμάτων και συνεπώς έχει μεγαλύτερο κίνδυνο να πάθει κατάθλιψη όταν συνδράμουν και άλλα αίτια (βιολογικά, ψυχολογικά, κοινωνικά).

Βιολογικοί παράγοντες
α) Μερικές μη ψυχιατρικές παθήσεις έχουν βρεθεί ότι μπορεί να προκαλέσουν κατάθλιψη δευτερογενώς. Το κοινό τους χαρακτηριστικό είναι ότι δρουν στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (Κ.Ν.Σ.) και επηρεάζουν την λειτουργία των περιοχών εκείνων του εγκεφάλου που ρυθμίζουν το συναίσθημα. Οι παθήσεις αυτές περιλαμβάνουν [1] παθήσεις του Κ.Ν.Σ. όπως η νόσος του Πάρκινσον, η σκλήρυνση κατά πλάκας, και το αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο. [2] Ενδοκρινικές και μεταβολικές παθήσεις όπως ο υποθυρεοϊδισμός, και η νόσος του Cushing (υπερδραστηριότητα των επινεφριδίων). [3] Λοιμώξεις που δρουν στο Κ.Ν.Σ. όπως το AIDS και η λοιμώδης μονοπυρήνωση [4] Συστηματικές διαταραχές όπως η αναιμία και ο μεταστατικός καρκίνος [5] Διάφορα φάρμακα όπως η κορτιζόνη, το αντι-υπερτασικό Αλντομέτ (αλφα-μεθυλ-ντόπα) και το αλκοόλ.

β) Η νευροχημεία του εγκεφάλου. Στον εγκέφαλό μας όλες οι λειτουργίες βασίζονται στην παραγωγή, εκροή και επαναπρόσληψη μερικών που μικρών ουσιών που καλούνται νευροδιαβιβαστές, βιοχημικές δηλαδή ουσίες με τι οποίες επικοινωνούν τα νευρικά κύτταρα μεταξύ τους. κατάθλιψη. Από τη δεκαετία του ’50 μέχρι σήμερα πολλά έχουμε μάθει για την λειτουργία των νευροδιαβιβαστών και τον ρόλο τους στην κατάθλιψη. Παρότι οι μηχανισμοί αυτοί είναι πολύ περίπλοκοι και δεν είναι δυνατό να αναφερθούν εδώ, στις μέρες μας θεωρείται ότι δύο νευροδιαβιβαστές, η νοραδρεναλίνη και η σεροτονίνη, εμπλέκονται ιδιαίτερα στην δημιουργία της κατάθλιψης και τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα τα οποία έχουμε στην διάθεσή μας αποσκοπούν στην αύξηση της συγκέντρωσης των ουσιών αυτών στον εγκέφαλο. Επειδή τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα είναι αποτελεσματικά σε όλες τις μορφές κατάθλιψης, είναι πιθανό όλοι οι αιτιολογικοί παράγοντες που συμβάλλουν στην κατάθλιψη να δρουν τελικά μέσω αυτού του μηχανισμού.

Ψυχοκοινωνικοί παράγοντες
α) Παράγοντες που δρουν νωρίς στην ζωή: Διάφορες έρευνες έχουν δείξει ότι άτομα που σαν παιδιά είχαν ζήσει κάποιο γεγονός σημαντικής απώλειας (π.χ. θάνατος γονιού, χωρισμός γονιών κ.λπ.) έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να πάθουν κατάθλιψη σαν ενήλικοι.

β) Παράγοντες που δρουν αργότερα: [1] Γεγονότα Ζωής: Μια σειρά γεγονότων ζωής, είτε ψυχολογικών (π.χ. θάνατος αγαπημένου προσώπου, διαζύγιο), είτε κοινωνικών (π.χ. οικονομική ύφεση, συνθήκες διαμονής) είτε ακόμη ψυχοκοινωνικών (π.χ. απώλεια εργασίας, μετανάστευση), φαίνεται να αυξάνουν τον κίνδυνο για κατάθλιψη. [2] Τρόπος σκέψης: Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι σκέφτονται και αντιλαμβάνονται τα καθημερινά τους προβλήματα φαίνεται να ευνοεί σε μερικές περιπτώσεις την δημιουργία κατάθλιψης. Υποστηρίζεται δηλαδή ότι μερικοί άνθρωποι ερμηνεύουν τον κόσμο γύρω τους βασιζόμενοι σε κάποιες παραδοχές που δεν είναι λειτουργικές και που έχουν σαν αποτέλεσμα να «παραμορφώνουν» τελικά την εικόνα του γύρω κόσμου αντί να την ερμηνεύουν. Βασισμένη σ’ αυτή την γενική αρχή έχει αναπτυχθεί μια ψυχοθεραπεία, η γνωσιακή ψυχοθεραπεία, η οποία προσπαθεί να «διορθώσει» αυτά τα λάθη στο τρόπο σκέψης και να βοηθήσει τον ασθενή να αξιολογήσει πιο αντικειμενικά την πραγματικότητα

Πρέπει να τονιστεί ότι η σοβαρότητα των συμπτωμάτων εξαρτάται από το άτομο και μπορεί να αλλάζει ανά χρονικά διαστήματα .Πάντως τα κυριότερα συμπτώματα που εμφανίζονται σε ένα καταθλιπτικό επεισόδιο είναι:

• Επίμονη λύπη, άγχος, απάθεια, μελαγχολική διάθεση.
• Απώλεια ενδιαφέροντος ή ικανοποίησης από όλες εκείνες τις δραστηριότητες που προηγούμενα προσέφεραν ευχαρίστηση.
• Δυσκολία (αδυναμία) στη σκέψη, στην συγκέντρωση, στη λήψη αποφάσεων.
• Διαταραχές στην όρεξη, απώλεια ή αύξηση βάρους.
• Διαταραχές στον ύπνο, υπνηλία, ή αϋπνία.
• Ανησυχία ή αίσθημα ψυχοκινητικής επιβράδυνσης.
• Αίσθημα ενοχής ή αναξιότητας.
• Σκέψεις θανάτου ή αυτοκτονίας.

Η διάγνωση κατάθλιψης τίθεται μόνο αν τα παραπάνω συμπτώματα δεν είναι αποτέλεσμα άλλων διαταραχών (π.χ. νευρολογικών ή ορμονικών προβλημάτων), ασθενειών (π.χ. καρκίνος, καρδιαγγειακό επεισόδιο) και επίσης δεν είναι ανεπιθύμητες ενέργειες φαρμάκων ή αποτέλεσμα που προκύπτει από τη διακοπή χρήσης ουσιών.

Ο τρόπος που σκέφτονται οι καταθλιπτικοί επηρεάζει την διαταραχή και αφορά τις εξής διαστάσεις:

Αρνητική Γνώμη για τον Εαυτό
Αυτή η γνώμη προέρχεται συνήθως από τη σύγκριση του εαυτού του με άλλους ανθρώπους οι οποίοι φαίνεται να είναι περισσότερο ελκυστικοί ή περισσότερο έξυπνοι ή ικανοί. Αυτή η αρνητική άποψη επεκτείνεται σε πολλές παραμέτρους της καθημερινότητας και μπορεί να αφορά καταστάσεις γονεικού ρόλου, συντροφικές απαιτήσεις ή εργασιακές συνδιαλλαγές. Πχ. Το άτομο σκέφτεται: «δεν είμαι αρκετά καλός σύντροφος, το αφεντικό και οι συνεργάτες μου έχουν άσχημη γνώμη για εμένα αλλά δεν το εκφράζουν, δεν είμαι καλή μητέρα κ.λπ.».

Αρνητικές Σκέψεις για το Μέλλον
Ο άνθρωπος που υποφέρει από κατάθλιψη σκέφτεται ότι δεν πρόκειται ποτέ να ξεπεράσει τα συναισθήματα της θλίψης και πιστεύει ότι τα προβλήματά του θα κρατήσουν για πάντα. Αποκτά κατά κάποιο τρόπο μια γενικότερη αρνητική και ανασφαλή άποψη για την έκβαση των πραγμάτων και κατά κάποιο τρόπο γνωρίζει από πριν το τέλος και το προδιαγράφει προκαταβολικά. «είμαι σίγουρος ότι θα αποτύχω σ’ αυτό, ξέρω τι θα γίνει, τίποτα δεν αλλάζει, προσπάθησα αλλά δεν έχω άλλες δυνάμεις, για ποιον να προσπαθήσω».

Αρνητικές σκέψεις για τους άλλους
Τα καταθλιπτικά άτομα έχουν την τάση να βλέπουν τον κόσμο γύρω τους σαν ιδιαίτερα απορριπτικό ή απαιτητικό. Τα άτομα του άμεσου κοινωνικού περιβάλλοντος παίρνουν την μορφή φιγούρων που θυμίζουν υποχρεώσεις, απαιτήσεις, ευθύνες και γενικά αποτελούν μια συνεχόμενη πηγή άγχους για το άτομο, τουλάχιστον σε ότι αφορά την υπενθύμιση ρόλων και προτύπων.
Τα τυπικά λάθη στη σκέψη ενός καταθλιπτικού είναι τα εξής:

• Μεγαλοποίηση: Το άτομο αντιμετωπίζει συγκεκριμένα γεγονότα με έναν υπερβολικό τρόπο και μια καθημερινή δυσκολία, φαίνεται ότι θα καταλήξει σε καταστροφή. Δηλαδή το καταθλιπτικό άτομο μεγαλοποιεί τα προβλήματα και την ενδεχόμενη βλάβη και ταυτόχρονα υποβιβάζει την ικανότητά του να αντιμετωπίσει την κατάσταση.
• Γενίκευση: Μια αρνητική έκβαση γενικεύεται και αποκτά τον χαρακτήρα μονιμότητας σε όλες τις πλευρές της καθημερινής ζωής. Όλα μοιάζουν όμοια και χωρίς νόημα και το άτομο σκέφτεται σύμφωνα με τον τρόπο «αφού αυτό πήγε χάλια όλα τα άλλα θα καταλήξουν εξίσου άσχημα».
• Συναισθηματική συλλογιστική: Το φαινόμενο κατά το οποίο τα αρνητικά συναισθήματα κατακλύζουν τον τρόπο σκέψης του ατόμου και εξηγούν την πραγματικότητα «αφού νιώθω τόσο λυπημένος που μου μίλησε τόσο άσχημα αυτός, μάλλον είμαι ανάξιος και το αξίζω».
• Νοητικό φίλτρο: η απομόνωση κατά τρόπο επιλεκτικό ενός αρνητικού γεγονότος και η παράβλεψη πολλών άλλων θετικών. Συνηθέστερο παράδειγμα ένα αρνητικό σχόλια στην εργασία επισκιάζει όλα τα προηγούμενα και αισθανόμαστε ανάξιοι.
• Αυθαίρετο συμπέρασμα: η τάση να εξάγουμε συμπεράσματα χωρίς να έχουμε το απαιτούμενο ποσό αποδείξεων.
• Εσφαλμένη τιτλοφόρηση: μια αποτυχημένη κίνηση ή μια κατάσταση που επιλύεται μερικώς, ανάγεται σε προσωπικά χαρακτηριστικά του ατόμου και αποκτά έτσι στοιχεία μονιμότητας. Πχ το άτομο λέει «είμαι ηλίθιος, άχρηστος, ανίκανος» αντί να συνειδητοποιήσει ότι αυτό είναι μια ταμπέλα που βάζει στον εαυτό του και η οποία τον εμποδίζει να δει καθαρά τις συνθήκες και να διορθώσει τις δυσλειτουργικές κινήσεις και οπτικές του.

Η Γνωσιακή θεραπεία της κατάθλιψης αποτελεί μιας σαφώς δομημένη και περιγεγραμμένη μορφή θεραπείας που διαρκεί συνήθως 15-25 συνεδρίες, ανάλογα με τη σφοδρότητα των συμπτωμάτων και το επίπεδο ετοιμότητας του ατόμου. Στόχοι της θεραπείας είναι από τη μία μεριά η άμεση ανακούφιση και δραστηριοποίηση του ατόμου, με σκοπό την αντιμετώπιση των συνεπειών της καταθλιπτικογόνους συμπεριφοράς και από την άλλη, η αλλαγή στον τρόπο σκέψης η οποία ενοχοποιείται για την γένεση αλλά και τη συντήρηση της διαταραχής. Παράλληλα, στην περίπτωση ύπαρξης αυτοκτονικών, ή άλλων αυτοκαταστροφικών σκέψεων ή τάσεων, χρέος του θεραπευτή είναι η άμεση αντιμετώπιση αυτών και η διασφάλιση της ψυχικής και σωματικής υγείας του ατόμου. Τονίζεται ότι η ταυτόχρονη φαρμακευτική αγωγή, κυρίως με τη συμβολή καινούργιων αντικαταθλιπτικών φαρμάκων, αποτελεί την πλέον ενδεδειγμένη λύση, διευκολύνοντας την ενεργή συμμετοχή στη θεραπεία και την άμεση δραστηριοποίηση, απαλλαγμένη από τους φραγμούς των έντονων μελαγχολικών συναισθημάτων. Θεραπευτικός στόχος είναι η επιστροφή στα προνοσηρά επίπεδα λειτουργικότητας. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιείται μια ευρεία γκάμα τεχνικών, λαμβάνοντας υπόψη πάντοτε την προσωπικότητα του ατόμου αλλά και τις ιδιαιτερότητες του άμεσου περιβάλλοντός του, έτσι ώστε να προσαρμόσουμε το ύφος της θεραπείας στις ανάγκες και ικανότητές του.

* Ο Κωνσταντίνος Ρόκκας, Χειρούργος Ουρολόγος-Ανδρολόγος, είναι υποψήφιος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών, επιστημονικός συνεργάτης της Πανεπιστημιακής Καρδιολογικής Κλινικής, πρώην Ταμίας της Ελληνικής Ουρολογικής Εταιρείας και μέλος σημαντικού αριθμού επιστημονικών εταιρειών.

health.in.gr