Εξωσωματική γονιμοποίηση: Πρωτοποριακές στρατηγικές για ζευγάρια με πολλαπλές αποτυχίες

Με τα ποσοστά επιτυχίας της εξωσωματικής να έχουν πλέον ανέλθει σε υψηλά επίπεδα από την πρώτη κιόλας προσπάθεια, η πρόκληση για τους επιστήμονες εστιάζεται στην αντιμετώπιση των ‘δύσκολων’ περιπτώσεων, όπως είναι τα ζευγάρια με δύο ή περισσότερες αποτυχίες εξωσωματικής παρά την μεταφορά φαινομενικώς καλής ποιότητας εμβρύων. Στα ζευγάρια αυτά η διερεύνηση στρέφεται προς τα δύο προαπαιτούμενα για την επιτυχία, που είναι η ύπαρξη ενός άρτιου εμβρύου και ενός υποδεκτικού ενδομητρίου.

Είναι γνωστό πως, όσο και αν ακούγεται παράξενο, ένα μεγάλο ποσοστό των ανθρωπίνων εμβρύων που προκύπτουν με φυσική ή εξωσωματική γονιμοποίηση παρουσιάζει σοβαρές διαταραχές στα χρωμοσώματα (δηλαδή στο γενετικό υλικό). Οι διαταραχές αυτές προκύπτουν κατά την αρχική ‘συνένωση’ του ωαρίου με το σπερματοζωάριο και η φύση, δρώντας ‘προστατευτικά’, δεν επιτρέπει την εμφύτευση ή την εξέλιξη τέτοιων ανωμάλων εμβρύων.

Ίσως λοιπόν, κάποια ζευγάρια να παράγουν μεγαλύτερο συγκριτικά ποσοστό διαταραγμένων εμβρύων, και συνεπώς θα βιώσουν πολλαπλές αποτυχίες εξωσωματικής. Η κατάσταση περιπλέκεται από το γεγονός ότι δεν υπάρχει συσχέτιση της χρωμοσωμικής ακεραιότητας ενός εμβρύου με τα εμβρυολογικά κριτήρια αξιολόγησης· με άλλα λόγια, όταν λέμε σε ένα ζευγάρι ότι μεταφέρουμε ‘άριστα’ έμβρυα, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι και γενετικώς άρτια.

Η Προεμφυτευτική Γενετική Διάγνωση, ο γενετικός δηλαδή έλεγχος των εμβρύων που προκύπτουν με την εξωσωματική γονιμοποίηση αποτέλεσε μια επαναστατική εξέλιξη των τελευταίων ετών. Κατά την μέθοδο αυτήν λαμβάνουμε βιοψία από τα έμβρυα την 1η ή 3η ή 5η ημέρα μετά την γονιμοποίηση και το/τα εμβρυικά κύτταρα είναι διαθέσιμα για γενετική ανάλυση είτε γονιδίων είτε χρωμοσωμάτων, ώστε τελικά να επιλεγούν για εμβρυομεταφορά μόνο τα υγιή έμβρυα.

Μέχρι πριν λίγο καιρό, ορισμένα τεχνικά προβλήματα, όπως η αδυναμία ελέγχου όλων των χρωμοσωμάτων του εμβρύου και η λήψη περιορισμένου γενετικού υλικού (από 1-2 κύτταρα) δεν επέτρεπαν την ουσιαστική βελτίωση των αποτελεσμάτων. Οι πρόσφατες όμως τεχνολογικές εξελίξεις μας επιτρέπουν πλέον την ανάλυση του συνόλου των χρωμοσωμάτων ενός εμβρύου (π.χ. με την μέθοδο array CGH) και μάλιστα σε σύντομο χρονικό διάστημα (λίγες ώρες). Έτσι, πραγματοποιούμε την βιοψία στο στάδιο της βλαστοκύστης (5η ημέρα) λαμβάνοντας περισσότερα κύτταρα (για να έχουμε περισσότερο γενετικό υλικό), έχουμε το αποτέλεσμα σε λίγες ώρες και μεταφέρουμε τα υγιή έμβρυα είτε την επομένη ημέρα, είτε σε επόμενο φυσικό κύκλο αν έχουμε επιλέξει να τα καταψύξουμε (με τη νέα μέθοδο της υαλοποίησης που δίνει εξαιρετικά αποτελέσματα). Έτσι, ζευγάρια με πολλαπλές αποτυχίες εξωσωματικής ίσως ωφεληθούν ουσιαστικά αν ακολουθήσουν την καινούργια αυτή στρατηγική προεμφυτευτικής γενετικής διάγνωσης.

Εξελίξεις έχουμε επίσης και στο έτερο προαπαιτούμενο επιτυχίας, το υποδεκτικό ενδομήτριο. Πρόσφατες διεθνείς μελέτες, προερχόμενες μεταξύ άλλων και από την ερευνητική ομάδα μας, απέδειξαν πως ο μικροτραυματισμός του ενδομητρίου με την πραγματοποίηση υστεροσκόπησης (μιας ελάχιστα επεμβατικής εξέτασης κατά την οποία με την βοήθεια κάμερας και μικροχειρουργικών εργαλείων ‘βλέπουμε’ την ενδομητρική κοιλότητα και διορθώνουμε τυχόν ανωμαλίες) επάγει έναν τύπο ‘διέγερσης’ παραγόντων υποδεκτικότητας οδηγώντας σε αύξηση των ποσοστών επιτυχίας στους επόμενους κύκλους εξωσωματικής, τουλάχιστον στις περιπτώσεις με πολλαπλές αποτυχίες.

Αλλά οι εξελίξεις δεν σταματούν εδώ. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας άνοιξε νέους ορίζοντες στην μελέτη της εμφύτευσης μια και εντοπίσθηκαν στο ενδομήτριο τα γονίδια εκείνα που το καθιστούν υποδεκτικό για το έμβρυο. Αν η δράση (έκφραση) των γονιδίων αυτών δεν γίνει κατά το κατάλληλο χρονικό διάστημα αποτυγχάνει η εμφύτευση· όπως είναι ευνόητο, μια τέτοιου τύπου διαταραχή είναι πιθανό να συμβαίνει στα ζευγάρια με πολλαπλές αποτυχίες. Έτσι, σε αυτά τα ζευγάρια, παίρνουμε βιοψία από το ενδομήτριο (γίνεται εύκολα, ανώδυνα και χωρίς αναισθησία) σε ένα φυσικό ή τεχνητό πειραματικό κύκλο προετοιμασίας κατά την ημέρα που κανονικά θα πραγματοποιούσαμε την εμβρυομεταφορά και μελετάμε την έκφραση 238(!) γονιδίων που έχουν συσχετισθεί με την εμφύτευση. Αν η μελέτη υποδείξει κάποια χρονική διαταραχή στην υποδεκτικότητα, τροποποιούμε κατά τον πραγματικό κύκλο εμβρυομεταφοράς την προετοιμασία του ενδομητρίου και έτσι πετυχαίνουμε τον ιδανικό συγχρονισμό του με το έμβρυο αυξάνοντας τις πιθανότητες επιτυχίας.

Συμπερασματικά, οι παραπάνω πρωτοποριακές στρατηγικές είναι δυνατόν να βοηθήσουν στην επίλυση του προβλήματος των πολλαπλών αποτυχιών εξωσωματικής και θα πρέπει να συζητιούνται και να προτείνονται ως ύστατη λύση στα πλαίσια της εξατομικευμένης αντιμετώπισης των υποψηφίων ζευγαριών.

* Ο Ευάγγελος Μακράκης, Μαιευτήρας-Γυναικολόγος Αναπαραγωγής, είναι Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών και υπεύθυνος της Μονάδας Εξωσωματικής ΕΜΒΡΥΟ A.R.T.

Ξένη δημοσίευση